Orientalizm w malarstwie, rysunku i grafice w Polsce                         w XIX i w I. połowie XX wieku

Wystawa jest pierwszą tak dużą prezentacją malarstwa, rysunku i grafiki o tematyce orientalnej w Polsce w XIX i 1. połowie XX wieku. Pokazano około 400 prac artystów w różnym stopniu czerpiących inspiracje z Orientu – od przelotnego zainteresowania po trwałą fascynację, jak to miało miejsce w twórczości Franciszka Tepy, Stanisława Chlebowskiego, Tadeusza Ajdukiewicza, Wacława Pawliszaka, Jana Ciąglińskiego, Aleksandra Laszenki, Adama Styki czy Feliksa Michała Wygrzywalskiego.

Na wystawie starano się zaprezentować zagadnienie w szerszym ujęciu – jako przejaw historycznych kontaktów ze Wschodem, z którym graniczyliśmy w przeszłości i od którego przejęliśmy szereg elementów kultury materialnej i sztuki, a także mody, jaka zapanowała w Europie pod wpływem wydarzeń politycznych – podboju Egiptu przez Napoleona, walki Greków o wyzwolenie spod niewoli tureckiej czy zajęcia Maroka przez Francuzów. Upodobanie romantyzmu do egzotyki, niezwykłości i dalekich podróży doprowadziło do powstania nurtu orientalnego w sztuce całej Europy i wykształcenia się grupy malarzy podróżników szukających inspiracji na Wschodzie. Celem ich wyjazdów były głównie kraje Bliskiego Wschodu, Afryki Północnej, Grecja i mauretańska Hiszpania, dlatego też XIX–wieczny orientalizm wiąże się zwykle z recepcją kultury islamu.

Konsekwencją tak szerokiego potraktowania zagadnienia jest uwzględnienie roli artystów, którzy wskrzeszali wizję naszej kresowej przeszłości, utrwaloną w polskiej poezji romantycznej, a później w literaturze historycznej, przede wszystkim w Trylogii Henryka Sienkiewicza. Stąd pokazane zostały prace takie, jak np. przedstawienia Mickiewiczowskiego Farysa w akwarelach Juliusza Kossaka, jeźdźców wschodnich, potyczek, bitew i życia na kresach w twórczości Józefa Brandta, Wacława Pawliszaka, Alfreda Wierusza-Kowalskiego czy Michała Gorstkina-Wywiórskiego. Pod wpływem mody tematyką orientalną zaczęli interesować się w 2. połowie stulecia także malarze, którzy Wschód znali tylko „z drugiej ręki”, ale dzięki swej wyobraźni i talentowi przekazali jego wizję nie mniej przekonywającą niż artyści tam wyjeżdżający. W sztuce polskiej do najwybitniejszych przedstawicieli tego nurtu należą Pantaleon Szyndler i Franciszek Żmurko, podejmujący w twórczości motywy najbardziej popularne w sztuce orientalistów europejskich – sceny haremowe, przedstawienia odalisek, hurys, niewolnic itp. Dla ukazania szerszego kontekstu orientalizmu w naszej sztuce, zaprezentowano na wystawie niewielki, odzwierciedlający stan naszych kolekcji, pokaz prac europejskich

orientalistów, wśród nich tak znanych, jak Jean-Léon Gérôme, Horace Vernet, Etienne Dinet, Félix Ziem, Wasilij Wereszczagin, Carl Werner i in.

Twórczość XIX-wiecznych orientalistów, ciesząca się za ich życia wielką popularnością, a przez historyków sztuki minionego stulecia skazana na muzealny magazyn, przeżywa dziś renesans w całej Europie. Przyczyniły się do niego przewartościowania, jakie nastąpiły w stosunku do sztuki XIX–wiecznej, docenienie malarstwa akademickiego, którego przedstawicielami było wielu europejskich orientalistów, a które w minionym stuleciu usunięte zostało w cień przez francuski impresjonizm. Nie bez znaczenia jest także dialog toczący się obecnie pomiędzy krajami europejskimi i wyznawcami islamu, który zaznaczył się również w ocenach zachodniego malarstwa orientalistycznego. Dzieje jego przedstawicieli wydobywa się z zapomnienia w większości krajów europejskich, a także w Stanach Zjednoczonych. W ostatnich latach ukazały się obszerne opracowania poświęcone ich malarstwu w Europie, we Włoszech, w Niemczech i Austrii, w Stanach Zjednoczonych i w Turcji, a także monografie najwybitniejszych przedstawicieli kierunku. W Tate Britain w Londynie miała niedawno miejsce prezentacja brytyjskiego malarstwa orientalistycznego XIX wieku. Mamy nadzieję, że niniejsza wystawa przyczyni się do lepszego poznania tego nurtu w Polsce, a tym samym i w Europie.