Orientalizm w sztuce europejskiej

Nazwą „orientalizm” określa się prąd kulturowy, czerpiący inspiracje z kultury szeroko pojętego Wschodu, najczęściej rozumianego jako kraje należące do kręgu kultury islamskiej, a więc Bliskiego i Środkowego Wschodu oraz Afryki Północnej, ale także Krymu i Kaukazu, Grecji oraz mauretańskiej Hiszpanii.

Orientalizm w sztuce polskiej XIX wieku był częścią szerszego nurtu w Europie, który pojawił się w sztuce, nauce, literaturze i muzyce tego okresu. Choć miał on długą, sięgającą starożytności tradycję, jego odrodzenie w tym wieku wiąże się z wydarzeniami politycznymi, jakie miały miejsce u schyłku XVIII i pierwszych dekadach XIX stulecia, z ekspansją kolonialną mocarstw europejskich na Wschodzie, przede wszystkim w Egipcie i krajach Maghrebu, z ciągle aktualną w tym czasie „kwestią wschodnią”, która dała o sobie znać w walkach na Bałkanach. Powstanie orientalizmu w XIX wieku łączy się także z narodzinami romantyzmu, jego koncepcją wolności, upodobaniem do egzotyki i niezwykłości. Ich następstwem były podróże na Wschód, nie tylko arystokracji i dyplomatów, jak to miało miejsce w minionym okresie, ale także pisarzy, artystów i uczonych. Doprowadziły one do powstania nowej Grand Tour, obejmującej już nie tylko Włochy, ale Grecję, imperium osmańskie, kraje Lewantu i Afrykę Północną, do których udawano się z Odessy, Triestu, Wenecji, Marsylii i Hiszpanii. W wyniku coraz większego udziału artystów w wyjazdach na Wschód wykształcił się w XIX wieku typ malarzy – podróżników zajmujących się tematyką wschodnią, tzw. orientalistów  

Niezwykła popularność tego kierunku sprawiła, że Wschód zaczęli odtwarzać także artyści, którzy go nigdy nie widzieli, ale siłą swej wyobraźni osiągali niekiedy efekty nie gorsze od znających go z autopsji. W drugiej połowie stulecia orientalizm stał się już odrębną kategorią malarstwa akademickiego. Jednym z pierwszych wydarzeń politycznych, które obudziły zainteresowanie Wschodem był podbój Egiptu przez Napoleona w 1798 roku, połączony w jego intencji z misją cywilizacyjną, której zadaniem było opracowanie „starożytności” i współczesnego stanu kraju. Dla urzeczywistnienia tych planów udała się na Wschód wraz z armią komisja pod kierunkiem Dominique’a Vivanta Denona, złożona ze 167 uczonych, do której dołączyło wielu artystów, a wyniki jej pracy, opublikowane w 23-tomowej Description de l’Égypte (Paryż 1809–1828), zawierającej ponad 900 rycin i około 4000 rysunków, które miały dla upowszechnienia wiedzy o Egipcie i jego zabytkach fundamentalne znaczenie. Egipt stał się jednak znany w Europie przede wszystkim dzięki obrazom takich artystów, jak Antoine-Jean Gros (Napoleon odwiedzający zadżumionych na Jaffie), Pierre-Narcisse Guérin, Jean-Charles Tardieu, Horace Vernet i Jean-Léon Gérôme (Edyp).

Innym wydarzeniem politycznym, które skupiło uwagę Europejczyków na Wschodzie, była walka Greków o niepodległość, ciągnąca się od 1821 do 1830. W malarstwie polskim odzwierciedlenie tych wydarzeń odnajdziemy w twórczości Januarego Suchodolskiego, w obrazie Spalenie okrętu tureckiego przez Greków.

Zainteresowanie Wschodem w Europie wywołały wreszcie wydarzenia w północno-zachodniej Afryce, wiążące się z kolonizacją Maghrebu przez Francuzów. Podbój Algierii w latach 1830–1847, który znalazł swojego kronikarza w osobie Horace Verneta.

Do Afryki Północnej zaczęło się wyprawiać coraz więcej malarzy francuskich, wśród nich Eugène Delacroix, który udał się w 1832 roku do Maroka przy okazji misji dyplomatycznej. W wyniku tej podróży powstał słynny obraz Kobiety z Algieru (1834), który przyczynił się w dużej mierze do spopularyzowania orientalizmu we Francji, a za jej przykładem w innych krajach Europy. Polski akcent, jakim jest na wystawie praca Januarego Suchodolskiego Polacy w Legii Cudzoziemskiej w Algierze czytają list z ojczyzny może być symbolem dystansu, jaki nas dzielił od tych wydarzeń, choć pewien ich ślad zaznaczył się u Artura Grottgera, w akwareli Walka Francuzów z Beduinami. Dopiero znacznie później, już w następnym stuleciu, w twórczości Alfreda Wierusza-Kowalskiego, Kazimierza Stabrowskiego i Adama Styki, Algieria, Tunezja i Maroko stały się źródłem inspiracji artystów.

Pojęcie Wschodu było w 1. połowie XIX wieku szerokie, uwarunkowane historycznymi powiązaniami, jakie łączyły z nim kraje europejskie. Dla Francuzów oznaczał on początkowo Egipt, Grecję i kraje Lewantu, zaś po klęsce Napoleona na Wschodzie, coraz częściej utożsamiany był z krajami Maghrebu. Najsilniej przejawił się on w państwach kolonialnych, gdzie zawłaszczony Orient budził naturalne zainteresowanie ich obywateli, budził chęć poznania kolonii z autopsji. Charakterystyczne, że wśród artystów podróżujących na Wschód w 1. połowie stulecia największą grupę stanowili Francuzi i Anglicy i dopiero w późniejszym okresie zaznaczył się w wyjazdach znaczniejszy udział innych narodowości. Ta dominacja znalazła odzwierciedlenie w sztuce – we Francji i w Wielkiej Brytanii orientalizm rozwinął się najwcześniej i stworzył rozwiązania wzorcowe we wszystkich podejmowanych przez akademie rodzajach, bowiem w swoim odzwierciedleniu Wschodu orientaliści powielali usankcjonowane przez akademie podziały – na malarstwo historyczne, rodzajowe, portret i pejzaż.